Máire Ghrádaí agus Ruairí Catach

Bhí páirtí ina gcónaí ar an mbaile seo fadó, creidim go bhfuil sé dhá chéad bliain ó shin anois. Bhí aon fhear amháin sa teach seo ar a dtugtaí Ruairí Catach air is deirtear go mba dheas feiliúnach an duine é, nach dtiocfadh leat aon fhear a fháil faoi spéir na gréine ba dheise intinn ná é. Bhí cúl deas de ghruaig chatach air, is sin é an fáth ar tugadh Ruairí Catach air.’

Bhí seanbhean ina cónaí ar an mbaile ar a dtugtaí Máire Ghrádaí uirthí. Bhí sí lán de dhiabhlaíocht agus d’asarlaíocht. Bhí cailín óg d’iníon aice ar a dtugtaí Bríghid uirthi. Bhí Máire ag feitheamh i gcónaí go bpósfadh Ruairí a hiníon ach ní raibh suim ar bith ag Ruairí intí. Thóg sé sróuraidh [soraidh] de ghnaithe a máthar mar ní raibh suim ar bith i ngnaithe asarlaíochta aige. Nuair a chonaic Máire nach raibh aon tsuim ag Ruairí insan iníon thoisigh sí ag caitheamh cuileadachaí cén chaoi a b’fhearr a gcuirfidh sí dtí dá chosa é. Smaoinigh sí an oíche seo dá ndéanfadh sí rón de is glan agus domhan na farraige móire a thabhairt dó san áit a mbeadh súil gach duine tógtha de.

Bhí go maith, bhí Ruairí an lá seo thíos ar Lag Gharaidh na Madadh ag baint fataí. Ní raibh baol ar an mbéile bainte aige nuair a chonaic sé Máire ag tíocht air agus chuímhnigh sé go maith nach obair mhaith a bhí ar bun aici ach ní raibh anonn ná anall le gabháil aige, chuímhnigh sé go raibh sé chomh maith dó bonn a dhéanamh le himeacht. D’fhan sí go dtáinig sí go dtí é is bhuail sí uirthi is chaith sí uair a chloig ar shiúl ag oibriú a cuid asarlaíochta go ndéarna sí rón de ar an talamh thirim agus ar sise ansin;

“Tá mé do chur faoi gheasa, tá mé ag déanamh rón dhíot is ag tabhairt glan is domhan na bá móire dhuit is caithfidh tú codladh san oíche ar chladaigh Dhún na nGall agus seacht mbliana a bhéas tú i do rón agus ní féidir d’athrú i do chruth fhéin an uair sin fhéin go mbaintear braon fola asat le scian coise duibhe ar Thráigh na bhFothantaí Dúbha.”

 Nuair a bhí sé scáthamh ina rón tháinig nádúr na farraige ann is b’éigean dó imeacht. Thug sé aghaidh amach an tsráid ag tarraingt ar an bhfarraige, nuair a chonaic muintir an bhaile é bhí íontas mór orthu rón a bheith chomh gar do thithe. Bhí go maith gur mhothaigh a mháthair an scéal faoina mac Ruairí. Ba dhoiligh foighid a chur intí ach i ndiaidh ama b’éigean dithe trá.

Ní raibh aon lá stoirme dá dtigeadh nach dtéadh sí amach go Gob Leabaidh Choimín is shuíodh sí ansin go gcaoineadh sí a sáith. Bhíodh sí ag faire na dtonntracha ó bhriseadh siad ar Cheann Iorruis nó go dtigeadh siad isteach fúithi is ní raibh ’fhios ag an gcréatúr cén lá a thiocfadh a mac chuici ina stad fhéin arís. Nuair a bhíodh na ba abhaile léithe san oíche ní stopadh sí ach ag caoineadh go dtigeadh sí chun a tí is choinnigh sí uirthí fhéin go raibh sí chomh dona le buachaill bó Shliabh Luachra nuair a bhíodh lorg chosa na mbó líonta aige le gol ag tíocht abhaile dó san oíche. Ní raibh go leor grá aice fhéin ná ag muintir an bhaile ar Mháire Ghrádaí ach níor lig an faitíos dófa labhairt léithi. Ba é an rud a bhí ar Mháire Ghrádaí bean choimhthíoch stráinséara a tháinig d’fharraige agus sin é an t-ábhar nach raibh aon chlaon acu léithi nó aicisean leofa.

Go minic chífeadh na daoine Máire amuigh sa ngárraí agus í ag meascadh rud éicint ar shlioga. Bhíodh toit ag imeacht as an teach amach ar an doras is trí phoill sa mballa. Bhíodh seandaoine ag rá go mbíodh boladh fiáin amach as an teach. Go minic théadh sí síos chun na trá is chruinníodh sí léithe cnuas sa gcladach is thugadh abhaile é. Ní raibh ’fhios ag aoinne cén ghnaithe a bhíodh den chnuas aici.

Bhí go maith, bhí na blianta ag dul thart is téarma Ruairí ag giortú ach ní raibh aon eolas ag duine ar bith cén lá a thiocfadh sé nó a dtiocfadh sé a choíche. An oíche seo ansin bhí foireann as an mbaile seo oíche thíos ag an oileán ag iarraidh glasán, is bhí sin acu cúrsa maith ar ghlasáin. Thug fear acu an rón ag teacht ón bhfarraige ach níor chuir sé aon amhail ann. Leis sin féin tháinig sé gar dófa is anall leis go deireadh an churraigh is thug sé iarraidh cáifirsneach [cafaireacht] chainte a dhéanamh. Nuair a mhothaigh siadsan sin, an braon a bhí i mbun a gcoise chuaigh sé go mullaigh a gcinn is chur siad amach na maidí is bhuail orthu ag iomradh go cruaidh is dá aibéile a raibh siad ag imeacht bhí an rón ag coinneáil ag deireadh an churraigh nó gur bhuail siad tráigh ins na Fóthantaí Dúbha. Chomh túisce is triomaigh siad an currach aníos ar an tráigh bhí an rón triomaithe chomh luath leofa. Choscair fear acu an mhuintir eile é a bhualadh leis an gclár scaoilte ach nuair a bhí an buille tarraingte ag fear acu le dhul dá bhualadh;

         “Ó,” arsa an rón, “an b’é chaoi a bhfuil sibh ag dul a’ bhualadh Ruairí Catach.”

 D’aithnigh siad an chaint ansin agus dúirt siad;

         “Tuige nach n-éiríonn tú is siúl abhaile linn?”

“Bheul,” ar seisean, “ní thig liom seo a fhágáil nó éirí i m’fhear críostúil go bhfuiltear orm le scian coise duibhe ar Thráigh na bhFothantaí Dúbha.

Chuaigh fear acu le hiolghárdas faoi dhéin na scine is d’inis an scéal is ní rabhthar i bhfad ag fáil scian coise duibhe. Ag seanbhid Meaidhbh a bhí sí, bhí sí aice fada. Nuair a chluin a mháthair an scéal tháinig ualach lagair uirthí is nuair a tháinig sí chuici fhéin dúirt sí nach gcreidfeadh sí an scéal go bhfeicfeadh sí é ag teacht isteach faoi thairsí an dorais é.

Tugadh síos scian na coise duibhe agus ba dhoiligh le fear ar bith a dhul ag fuileadh air. Bhí seanfhear amháin ar a mbaile ar a dtugtaí Páidín Ó Monghaile agas bhíodh misneach maith i gcónaí aige agus bhí dáimh ghaol le Ruairí aige agus mara bhfuilfidh an oíche sin ar an rón bhí sé faoi gheasa go brách. Cé bí chuaigh Páidín ina chionn is d’fhuil sé air is ar áit na mbonn ar thit an chéad bhraon fola ar an tráigh d’éirigh sé aníos ina fhear óg chomh húr Gaelach is a bhí sé oíche nó lá ariamh.

Tháinig siad aníos ansin an oíche sin go flaithiúil is bhí a chaona go sásta agus an oíche sin bhí ól is imirt acu. Nuair a chonaic a mháthair é léim a croí is ní rabhthas ar theacht nó imeacht dithe ar feadh thrí lá. Nuair a chuaigh ach aoinne chun suaimhnis is d’éirigh a mháthair ní b’fhearr thoisnigh Ruaidhrí ag insin’ a chuid seanchais ar feadh an méid iontais a chonaic sé ar feadh na seachta mbliana. Bhí sé ag insin’ go bhfaca sé daoine a bádh, cuid mhaith a raibh fán orthu mar é féin is nach bhfuil ’fhios cén chaoi ar tharla sé dófa. Dúirt sé nach raibh suim ar bith ag na rónta eile ann is go gcaitheadh sé imeacht dó fhéin is go mba fhuar í a leabaidh i measc na n-iasc.

 “Bhíodh a chaon acu is a sclamh fhéin asam is sháraigh orm mó scíth a dhéanamh ach i gcónaí ag bocáil ó thoinn go toinn agus i gcónaí ag fanacht go dtiocfadh an lá a mbeinn sa mbaile ag mo mháthair agus ’sé an faitíos is mó a bhí orm nach mbeadh aoinne ar Thráigh na bhFothantaí Dúbha an lá a thiocfainn ar ais le fuil a bhaint asam is mara mbeadh, chaithfinn mo mhuintir a thréig’ is an bhá mhór a ionsaí ar ais. Nuair a chuímhním ar Mháirín bhradach Ghrádhaí, ní hé mo bheannacht a thabharfainn dithe ach mo mhallacht.”

D’oibrigh sé an chuid [eile] dá shaol chomh Críostúil le fear ar leith go bhfuair sé bás ach níl ’fhios cén deireadh a dtáinig ar Mháire Ghrádaí. Sin agaibh anois scéal Mháire Ghrádaí is Ruairí Catach.